‘Artist Kom Binne’, hoe het allemaal begon
Colofon
Deze nieuwsbrief is een uitgave van stichting Artist Kom Binne. Deze stichting, opgericht
18 juni 2004 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer 37112970, is
vernoemd naar de uitnodigende tekst op het schilderij ‘Artist Kom Binne’ van de Duitse
schilder Carl Windels.
Stichting Artist Kom Binne doet onderzoek naar Volendam als kunstenaarskolonie en
houdt een register bij van kunstenaars die in Volendam zijn geweest of werk over
Volendam hebben gemaakt.
Ook wil de stichting belangstelling bevorderen voor Volendam als kunstenaarskolonie in
brede publieke kring, bijvoorbeeld door exposities te organiseren en kunstboeken uit te
brengen. Tenslotte zet de stichting zich in voor het bewaren van het Volendamse culturele erfgoed in brede zin.
De stichting probeert met zoveel mogelijk organisaties en particulieren samen te werken
die de doelstellingen en interesses van de stichting raken.
Heeft u vragen over Volendamse kunst, cultuur of geschiedenis? Of heeft u voor ons
informatie, opmerkingen of toevoegingen? Neem dan s.v.p. contact op met onze redactie
via e-mailadres redactieakb@gmail.com.
Stichting Artist Kom Binne geeft deze nieuwsbrief per e-mail uit in pdf-formaat.
Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden voor deze nieuwsbrief per e-mail naar
redactieakb@gmail.com.
Woord van de voorzitter
Daar is ie dan, de eerste nieuwsbrief van stichting Artist Kom Binne, met bijdragen van
Peter Veerman, Jannig Kwakman en Jan Schilder (Vik) en fotografie van Jan Tuijp.
Onze stichting is opgericht in 2004, met destijds als direct doel het schrijven van een boek
over kunstenaars in Volendam en de rol van hotel Spaander daarin. Het boek “Volendam
Schildersdorp 1880-1940” was daarvan in 2006 het prachtige resultaat.
Tegenwoordig houdt onze stichting zich bezig met onderzoek naar Volendam als
kunstenaarskolonie, het wekken van belangstelling daarvoor in brede publieke kring, en
met het bewaren van het Volendamse culturele erfgoed in brede zin. Ons streven is om
eens per kwartaal een nieuwsbrief te laten verschijnen met wetenswaardigheden
hieromtrent.
Het is onze intentie in elke nieuwsbrief een voor de kunstenaarskolonie Volendam
belangrijke artiest, zijn werk en zijn onderwerpen nader te beschrijven. In deze eerste
nieuwsbrief wordt een werk van Duitse schilder Carl Windels en zijn model belicht. Hij
maakte voor hoteleigenaar Leendert Spaander het schilderij ”Artist Kom Binne”, waarnaar
onze stichting is vernoemd.
In de volgende editie van onze nieuwsbrief zullen wij de Zweedse schilder Ivar Kamke en zijn werk nader behandelen.
Ik wens u veel lees- en kijkplezier.
Peter Veerman, voorzitter
‘Artist Kom Binne’, hoe het allemaal begon
In de 19e eeuw groeide in de kunstwereld de belangstelling voor het schilderen ‘en plein air’, in de open lucht. Er ontstond een markt voor schilderijen met landschappen met Hollandse luchten, woelige zeeën en hardwerkende mensen in romantische, ’onbedorven’ situaties. Onaangetast door nieuwigheden als spoorlijnen, stoomschepen, elektriciteitsdraden, fabrieken et cetera.
Omdat de wereld snel veranderde, was men er bang voor dat alle oude tradities zouden verdwijnen. Daarom nam de belangstelling voor bijvoorbeeld klederdrachten toe. Daarmee werd Volendam een ideale plaats om daar te gaan schilderen. Er verschenen dan ook al snel ‘merkwaardige’ figuren op de dijk die veel schetsen maakten van de bedrijvigheid in de haven, de boten en de mensen in klederdracht.
Maar er was geen accommodatie voor die schilders. Er was slechts één herberg met een klein kamertje. Daar kon je niet schilderen. Dus de meesten gingen teleurgesteld weg met slechts een paar schetsen.
Maar in 1870 was daar de Duitse heer Moeselagen, hij riep dolenthousiast uit: “Donnerwetter, wie schön ist das ganze Dorf. Jeder Anblick ist ein Gemälde!”. En hij bestookte de herbergier in het Duits met vragen over atelierruimtes, modellen enzovoort. Hij werd getipt dat de 15-jarige Leendert Spaander op de Franse school had gezeten en alle talen sprak.
Georg Clausen (1852-1944), George Sherwood Hunter (1882-1920)
Leendert Spaander, 1878 Aaltje Kout, 1893
collectie Zuiderzeemuseum Enkhuizen.
Zo kwam Leendert al op zeer jonge leeftijd in contact met kunstschilders. Hij vond het interessante lui en luisterde graag naar hun verhalen over bijvoorbeeld Barbizon in Frankrijk, waar schilders bij elkaar kwamen om in alle vrijheid te schilderen. En daar was ene monsieur Ganne die goedkope ateliers en onderdak voor de schilders regelde.
Carl Windels (1869 – 1954), ‘Artist Kom Binne’, 1896, 105 x 63 cm, olieverf op doek, collectie Spaander Volendam.
Toen moet bij Leendert het idee zijn ontstaan om van Volendam ook zo’n verzamelplek voor kunstenaars te maken. In 1876 trouwde hij op 21-jarige leeftijd met Aaltje Kout, een boerendochter uit Warder. Zij wilden blijkbaar in hun eigen huis al artiesten ontvangen en ze de gelegenheid geven daar te schilderen. Nou, dat lukte veel te goed, ze kwamen al gauw ruimte te kort.
Daarom besloten ze in 1881 het café van Pieter Steur te kopen met de vaste bedoeling om daar de kunstenaars te ontvangen. En om van dat café een bloeiend centrum te maken, waar kunstenaars uit de hele wereld elkaar konden ontmoeten, inspireren én werken! Want de Spaanders lieten ateliers bouwen op het Kleiperk achter het hotel en ze regelden ook werkruimtes bij particulieren in Volendam. In 1896 gaven zij de Duitse schilder Carl Windels de opdracht een schilderij te maken met de tekst: ‘Artist Kom Binne’. En volgens de overlevering gebruikte Windels Japie van de Smorrel als model voor de afgebeelde Volendammer.
Het schilderij van Carl Windels, geschilderd met een opvallend vlotte toets, kwam in het voorportaal van het hotel te hangen om langs wandelende kunstenaars erop te attenderen dat ze welkom waren. Het werd een soort herkenningspunt voor de kunstenaars; als ergens op een tekening een lijstje was getekend met ‘artist kom binne’ erin, dan wist je, als je tot de kern behoorde, dat het over Hotel Spaander ging.
In het hotel hangen nog vele tekeningen waarop deze tekst is terug te vinden. Grappig is dat het meestal buitenlandse schilders waren die deze Nederlandse tekst gebruikten.
Wij willen u de discussie niet onthouden die ontstond naar aanleiding van de datering van het schilderij ‘Artist Kom Binne’:
Het schilderij is duidelijk gedateerd in de rechter onderhoek op 1876. Maar de Spaanders begonnen pas in 1881 met het hotel. Misschien is die ‘7’ een mislukte ‘9’? Dat werd lang gedacht en in veel geschriften staat de datum 1896 vermeld. Pas toen wij ons realiseerden dat 1876 het jaar was dat Leendert en Aaltje trouwden, bedachten wij dat ze gelijk met de kolonie wilden starten in hun eigen huis. Dus dat de datum 1876 wél correct is.
Maar toen bleek dat Carl Windels is geboren in 1869. Als die datum correct is, zou hij zeven jaar oud zijn geweest toen hij het schilderij maakte. Dat is wel een beetje jong! Dus toch 1896?
Om het nog een beetje ingewikkelder te maken. Bij het bladeren door een aantal brieven die Leendert Spaander schreef naar zijn vriend Kalkreuth in Duitsland, kwam naar voren dat juist in 1896 Carl bij Leendert in ongenade viel vanwege ‘onbetrouwbaar gedrag rond een wat losse dame’. (In de woorden van Leendert.) Dan geef je hem toch niet zo een opdracht?
Kortom, we gaan er momenteel van uit dat het schilderij van 1896 dateert, maar het blijft interessant om via bronnenonderzoek in beeld te krijgen hoe kunstenaars en de familie Spaander met elkaar omgingen.
“A smiling Volendammer on a painted sign in the doorway invited ‘Artist Kom Binne’!” (Quote uit The Pall Mall Magazine 1907)
Wie was ‘Japie van de Smorrel’?
Volgens de overlevering stond ‘Japie van de Smorrel’ model voor het schilderij ‘Artist Kom Binne’, dat Carl Windels in 1896 maakte in opdracht van Leendert Spaander.
De officiële naam van ‘Japie van de Smorrel’ was Jaap Zwarthoed; hij was familie van de ‘Kirries’. Japie werd geboren op 6 juli 1861 als zoon van Cornelis Zwarthoed en Stijntje Molenaar. Hij moet dus ongeveer 35 jaar oud zijn geweest, toen hij model stond voor het schilderij van Windels.
Japie was verstandelijk wat minder en is ook niet getrouwd geweest. Hij scharrelde zijn geld bij elkaar met verschillende klusjes, onder andere met visventen. Dan riep hij: “Wat heb ik ze mooi en bruin; bokkum as zallem!”
Jaap Zwarthoed, ‘Japie van de Smorrel’
Omdat we in Volendam toen nog geen eigen bejaardenhuis hadden, kreeg Japie op hogere leeftijd een plaatsje in de Koningshoeve aan de Voorhaven in Edam. Elke dag deed hij zijn ‘loopie’ door de stad en nam hij voor iedereen die dat wilde de tijd om een praatje te maken. Daardoor werd hij een bekende en graag geziene inwoner van Edam, een dorpsfiguur in een stad.
De laatste jaren werd hij zo mager, dat zijn pijbroek haast van zijn kont zakte. Daarom deed hij een touwtje om zijn middel om zijn broek op zijn plaats te houden.
Op de foto hiernaast zien we ‘Japie van de Smorrel’ staande op de Voorhaven bij de dam. Op de achtergrond het Spui met de toren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk.
Uiteindelijk overleed ‘Japie van de Smorrel’ op 30 november 1941 op 80-jarige leeftijd en werd hij op 3 december begraven op de begraafplaats in Volendam.
Japie van de Smorrel’ op de Voorhaven bij de dam van Edam
Nieuwtjes en weetjes
De visitekaartjes in de Herberg van Art Hotel Spaander
Een anekdote bij de twee visitekaartjes die in de Herberg van Art Hotel Spaander aan de wand hangen:
Op het visitekaartje van Georg Hering is in trompe-l’oeil, een bedrieglijk realistisch aandoende techniek, een tekening gemaakt van een haarpen, die vrouwen in die tijd plachten te dragen. Had de man zo’n haarpen van de dame in zijn bezit, dan wilde dat zeggen dat die dame een oogje op de heer had laten vallen.
Door dit kaartje op te hangen, maakte Georg Hering duidelijk aan Leendert Spaander dat hij zijn dochter Pauline wilde huwen.
Georg Hering (1884-1936), Haarspeld op het visitekaartje van Georg Hering, 1911, 7 x 10 cm, olieverf op papier, collectie Spaander Volendam.
Het kaartje van Leendert Spaander werd beschilderd door Willy Sluiter. Hij wilde met deze haarspeld op zijn visitekaartje zeggen dat Leendert ook wel erg goed met de vrouwen kon opschieten…
Jan Willem (Willy) Sluiter (1873-1949), Haarspeld op het visitekaartje van Leendert Spaander, 1911, 7 x 10 cm, olieverf op papier, collectie Spaander Volendam.
Het tapperijtje van Pieter Steur in Art Hotel Spaander
Op het pand waar nu Art Hotel Spaander zich bevindt, staat volgens leden van de eigenaarsfamilie Schilder een tapvergunning uit 1854. Uit documenten uit die tijd blijkt ook dat behalve aan de cafés en herbergen aan de dijk ook vergunning werd verleend aan particulieren om, aan huis, jaarlijks een beperkt aantal liters drank te tappen. Ook de toenmalige eigenaar, Cornelis Steen, moet toen vergunning hebben gekregen om daar een aantal liters te tappen. Dat zal zijn vrouw hebben gedaan, want Cornelis zelf was van beroep timmerman.
Een dochter van Cornelis Steen trouwde met de timmermansknecht Pieter Steur. Deze breidde het tapperijtje in 1872 uit met een kleine herberg. Pieter, toen een jonge vent en blijkbaar niet opgewassen tegen de stoere vissers en vissersknechten, had waarschijnlijk grote moeite met het handhaven van de orde. De herberg kreeg daardoor een slechte naam en na 10 jaar zette Pieter zijn herberg dan ook in de verkoop.
Na enige aarzeling vanwege die slechte naam kochten Leendert Spaander en zijn vrouw Aaltje Kout de tapperij en de herberg toch aan in 1881. Leendert stelde wat ordemaatregelen in, waarna een bezoek aan de herberg weer een positieve klank kreeg. Aaltje Kout, met haar hotelervaring, was de grote voorvechter voor de uitbreiding naar een hotel.
Vooral in de eerste 20 à 30 jaar van het bestaan speelde het culturele leven zich in deze herberg af. Honderden kunstschilders uit alle delen van de wereld kwamen naar Volendam en verbleven voor kortere of langere tijd in het hotel van Leendert en Aaltje Spaander, en de herberg was het trefpunt. Daar spraken en inspireerden de kunstenaars elkaar. In het samenzijn maakten zij zelfs op de wanden tekeningen en schilderijen, die daar nog te bewonderen zijn. Leendert Spaander zelf zwaaide er de scepter; iedere dag was hij aanwezig. Hij bleek een geweldig gastvrije, hulpvaardige en inventieve gastheer.
Het interieur van hotel Spaander in de begintijd, de oude herberg met het oude tapperijtje. Helaas is dit voor de Volendamse historie unieke originele tapperijtje onlangs door de huidige directie van hotel Spaander grotendeels gedemonteerd om enkele extra zitplekken mogelijk te maken.
In de gastenboeken van hotel Spaander en op internet zijn tot nu toe de namen teruggevonden van ongeveer 1750 kunstenaars uit alle delen van de wereld. Door de relatie met die vele landen kan hotel Spaander gerust Werelderfgoed genoemd worden.
Door Leendert Spaander en zijn vrouw Aaltje kwam hier het toerisme op gang en mede dankzij Leendert werd Volendam zoals het nu is. Art Hotel Spaander, de plaats waar Leendert en Aaltje daarvoor het fundament legden, groeide daardoor uit tot Volendams Historisch Erfgoed.
In de voetsporen van Sint Nicolaas ook Spaanse kunstenaars in Volendam
Vanaf 1899 verzorgden Sint Nicolaas Hanicotte en in het begin zijn Pietermanknecht Jungman, in samenwerking met hotelbaas Leendert Spaander, een fantastisch sinterklaasfeest voor zo’n 700 Volendamse kinderen. Zij kregen allen een kadootje in hotel Spaander nadat het schip met de sint en zijn knechten was aangemeerd in de haven. Vele kunstenaars bezochten in die gezellige winterse tijd de Volendamse kunstenaarskolonie om wat van die sfeer mee te proeven. Zo ook de beroemde Spaanse kunstenaar Alvaro Alcala Galiano (1873-1936) die zowel in 1900 als in 1901 in hotel Spaander verbleef en van wie ook uit 1902 een Volendams werk bekend is.
Alvaro Alcala Galiano, collectie Museo de Bellas Artes de Bilbao. Haven van Volendam 1901, olieverf op doek, 73 x 91 cm
Alvaro Alcala Galiano y Vildosola in zijn atelier
Alvaro Alcala Galiano, collectie Museo Nacional del Prado Madrid. Haven van Volendam 1901, olieverf op doek, 74 x 98 cm
In 1909 kwam de eveneens zeer bekende Spaanse kunstenaar Manuel Benedito Vives (1875-1963) naar Volendam, hetgeen hij in 1928 nog eens herhaalde. Met name in 1909 verbleef hij langere tijd in hotel Spaander als afsluiting van zijn reis door Frankrijk, België en Holland.
Manuel Benedito Vives, aquarelstudie 1909 van de Barbier in Volendam
Volendamse mannen die wachten op de knip- en/of scheerbeurt. Prachtig uitgewerkt zijn de Volendamse koppen en de man helemaal linksonder is duidelijk Jan Tol, bijgenaamd Jan “Loos” of Jan “Loossie”. Hij was een zoon van Hendrik Tol en Neeltje Sier en werd geboren op 24 februari 1842. Hij bleef ongehuwd en overleed te Blokker op 21 april 1918.
Manuel Benedito Vives, olieverf op doek 1909, Barbier in Volendam
De kapper zou Piet of Klaas Klepper kunnen zijn. De familie Klepper had ten tijde van het verblijf van Benedito Vives in 1909 een scheerwinkel aan de Haven naast hotel Spaander waar de schilder verbleef. Later had kapper Klepper een scheerzaak op het Doolhof.
Na zijn dood in 1963 kreeg Manuel Benedito Vives zijn eigen museum in Madrid. Zijn atelierwoning werd ingericht als museum en sinds 1963 is dat open voor publiek. Enkele van de hier getoonde schilderijen en meer Volendam-werken zijn daar te bezichtigen. Op internet is daarvan een voorproefje te zien door de site van het museum te bezoeken op www.fundacionmanuelbenedito.com en vervolgens het kopje Visita Virtual aan te klikken.
Andere Spaanse schilders die Volendam hebben bezocht zijn o.a. Roberto Domingo y Fallola (1883-1956), Manuel Humbert Esteve (1890-1975), Antonio Ortiz Echagüe (1883-1942) en Ramon de Zubiaurre (1882-1969) die in 1913 in hotel Spaander logeerde.
Ook op dit schilderij is Jan Tol “Loossie” in het midden duidelijk herkenbaar
Artist Kom Binne, dec. 2017
Beste lezers van het Bedakkertje,
Stichting Artist Kom Binne brengt naast deze bijdrage aan Het Bedakkertje ook een gratis nieuwsbrief per e-mail uit in pdf-formaat. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden voor deze nieuwsbrief per e-mail naar redactieakb@gmail.com
Zie voor meer informatie ook onze website op www.artistkombinne.wordpress.com
Artist Kom Binne 